यस घटनाको वास्तविक अबस्था र यसले उब्जाएका केही प्रश्नहरुः
यस चितुवालाई बँचाउन सकिने सम्भावना कति थियो ?
के यस चितुवालाई मार्नै पर्ने आवश्यक थियो ?
यस घटनाका जिम्मेवार को ?
किन पस्छन चितुवा मानवीय वसोवास क्षेत्रमा ?
यसका स्थाई समाधान के त ?
पहिले घटनाको वास्तुगत विवरण हेरौँ ।
धनुषा जिल्लाको साविक अन्दुपट्टि कटरैत गा.वि.स.को वार्ड नं.–७ हाल जनकपुर उप–महानगरपालिकाको वार्ड नं.–१७ मा मिती २०७४ साल ०१ महिना १३ गते वेलुका ६ः३० बजे करिब २५० जनाको हाराहारीमा जम्मा भएका गाऊँलेहरुले एउटा भाले चितुवालाई मारे ।
बेलुका ५ः१५ बजे तिर रामपुरवाली भनेर चिनिने कटरैत टावर टोल निवासी गीता देवी मुखिया आफ्नो खेत जहाँ कांक्रो र मकैको खेती गरिएको छ मा गएकि थिईन । कांक्रो भएको क्षेत्रमै रहेको बेला चितुवाले उनलाई आक्रमण गरे र फेरी मकैमा फर्के । उनी चिल्लाऊँदै भागिन र नजिकै काम गरिरहेका अन्य गाऊँलेहरुलाई भनिन । बँदेल र निलगाईको संख्या अली बढी नै रहेको सो क्षेत्रमा पहिले त गाऊँलेहरुले पत्याएनन तर उनको जिद्द पछि केही जना नजिकै हेर्नका लागि गए र चितुवाले फेरी उनीहरुमाथी आक्रमण गरे । यतिकैमा गाऊँ नजिकै रहेको सो चौरीमा वाघ आयो भनेर भागमभाग भईसकेको थियो । सबै जनाले गाऊँलेहरुलाई बोलाउन थाले र ६ः०० बजे तिर लगभग २५० जनाको हाराहारीमा गाऊँलेहरु जम्मा भए र चितुवा रहेको मकै खेतलाई चारै तिर बाट घेरा हाले । यस क्रममा चितुवाले अन्यलाई पनि हात, पाखुरा, पेट, खुट्टा आदीमा आक्रमण गर्न थाले र गीता देवी मुखिया, प्रमेश्वर यादव, सञ्जिव कुमार साह, तिलेश्वर मुखिया र पञ्चु मुखिया गरि कुल ५ जना घाईते भए । घाईते मध्ये सब भन्दा बढी आँटिलो प्रमेश्वर यादवलाई बढी घाउ लागेको छ । चितुवाले प्रमेश्वरको टाउकोमाथी आक्रमण गर्न खोज्दा प्रमेश्वर चितुवाको अगाडीको दुबै खुट्टा समाती हाल्थे । यसै बिच प्रमेश्वर जमीनमा लडे र चितुवा माथीबाट उसको टाउकोमै आक्रमण गरीरहेका थिए । यतिकैमा गाऊँलेहरुले चितुवा माथी लठ्ठी बर्साउन थाले र टाउकोमा चोट लागी चितुवा ६ः३० बजे तिर मरे ।
बेलुका ५ः१५ बजे देखिएको लम्बाई–४२ ईण्च, पुच्छरको लम्बाई–३० ईण्च, शरिरको ऊँचाई–२४ ईण्च र वजन–४५ किलो ग्राम भएको सो चितुवाको जिवन अन्तत ६ः३० बजे समाप्त भयो ।
अब प्रश्नहरु तिर लागौँ ।
यस चितुवालाई बँचाउन सकिने सम्भावना कति थियो ?
चितुवालाई मारेर घाईतेहरुलाई अञ्चल अस्पताल लगिसके पछि मात्रै प्रशासनलाई चितुवा मरेको खबर दिईयो, त्यस पछि प्रशासनले वनलाई र वनले मिथिला वाईल्डलाईफ ट्रष्टलाई । खबर गरिएको १ घण्टा भित्रै नेपाल प्रहरी, वन कार्यालय र हामी त्यहाँ पुगिसकेका थियौँ ।
यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भन्ने जून ४० देखि ५० मिनट गाऊँलेहरु संगठित हुन खर्च गरे र लगभग १ घण्टा लगाएर चितुवालाई मारे त्यति समय पर्याप्त थियो हामी त्यहाँ पुग्नलाई तर दुर्भाग्य चितुवालाई मारी सके पछि मात्रै हामीलाई खबर गरियो ।
के यस चितुवालाई मार्नै पर्ने आवश्यक थियो ?
आक्रमण गरे पछि महिला पनि भागीसकेकी थिईन र चितुवा पनि मकै खेतीमा लुकिसकेका थिए । चितुवाले लखेटेर होईन की चारै तिर बाट घेरेर चितुवालाई मार्ने क्रममा मात्रै अन्य आक्रमणमा परे । यसरी हेर्दा चितुवालाई मारी नै हाल्नुपर्ने कुनै बिशेष आवश्यकता देखिएन ।
यस घटनाका जिम्मेवार को ?
हामीलाई समयमा किन खबर गरिएन भनेर प्रश्न गर्दा समुदायबाट केही गम्भिर प्रतिप्रश्नहरु गरिए । तपाईंहरुसँग चितुवा उद्धार गर्न पर्याप्त श्रोत साधनहरु उपलब्ध छन् ? श्रोत साधन भए पनि के चाँडै पुग्न सक्ने सडक सुविधा छन् त यहाँ ? तपाईंहरु यसलाई उद्धार गर्न सक्नुहत्थ्यो भने विश्वासको आधार के ?
हुन त शुरुवाती अबस्थामै रहेकोले हामी सँग पनि पर्याप्त श्रोत साधनको अभाब छन् तर पनि प्रशासन, वन कार्यालय र समुदायको सहयोगमा यसलाई बँचाउन सकिन्थ्यो । धनुषा जिल्लाका अधिकांश गाऊँमा बर्षायाममा मोटरसाईकल लिएर पनि पुग्न असम्भव हुन्छ तर अहिलेको अबस्थामा जति समय लगाएर चितुवालाई मारियो त्यस भन्दा कम समयमै सजिलै पुग्न सकिन्थ्यो । हामीले विगत ४ बर्ष देखि सर्प, कछुवा, सुनगोहोरो र निलगाई जस्ता जंगली जनावरहरुको उद्धार गर्दै आईरहेका छौँ । अलि अपठ्यारो हुने देखिए पनि कम से कम यस चितुवा लाई बँचाउने प्रयास त गर्न सकिन्थ्यो ।
हुन त यस्ता घटनाहरुको प्रमुख जिम्मेवार संकिर्ण मानसिकता भएका हाम्रा निति निर्माताहरु हुन । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले संरक्षित क्षेत्र वाहिरका संरक्षित र अति दुर्लभ वन्यजन्तुको संरक्षणमा पनि कुनै चासो नै राख्दैनन् । वन विभाग हामी सँग कुनै श्रोत साधन नभएको, बजेट नभएको, स्विकृति लिन गाह्रो हुने आदी आदी ढिपी कसेर बस्छन, केही एन.जि.ओ.÷आई.एन.जि.ओ. हरु चासो लिए पनि संरक्षित क्षेत्र वाहिर उनीहरुको पनि पहुँच न्यून छन् । यसरी हेर्दा वार्षिक रुपमा करोडौ खर्च गरे तापनि सतही रुपमा आफ्ना पहुँच सुनिश्चित गर्न नसकेकोले यस्ता घटनाको जिम्मेबारी सम्पूर्ण पक्षले लिनै पर्छ ।
नेपाल सरकार द्वारा सुनियोजित तरिकाले चुरे विनास गरि राजनितिक स्वार्थ पूर्तिका निम्ति मानव वस्ति बसाल्नु पनि यस घटनाको प्रमुख कारण हुन सक्छ ।
किन पस्छन चितुवा मानवीय वसोवास क्षेत्रमा ?
यसको प्रमुख कारण वन्यजन्तुको बसोवास क्षेत्रको विनास, वनक्षेत्रमा अतिक्रमण गरि अनियन्त्रित बसोवास तथा वनमा चितुवाको प्रमुख खाना मृग, हरिण, बँदेल, लंगुर, जंगली खरायो र अन्य स–साना स्तनधारी जनावरहरुको जनसंख्या ह्रास हुनु नै हुन । प्राय मृग, चित्तल, बँदेल, लंगुर आदीको पछाडी लागेर पनि वन नजिकैको मानव वस्तिमा चितुवा प्रवेश गर्छन भने वनमा खाना नपाएर बाख्रा आदी खानका लागि पनि मानव वस्तिमा छिर्ने गर्छन ।
करिव एक हपता अघि सम्म चुरेको चारनाथ खोला तिर, घटना स्थल देखि लगभग ३५–४० कि.मी. पर एउटा चितुवा देखिएको थियो जुन अब देखिन बन्द भईसकेको छ ।
५८ कि.मी. प्रति घण्टाको स्पिडमा दगुर्न सक्ने क्षमता भएकोले यो चितुवा सुरक्षित बसोवासको खोजिमा अथवा बँदेल र निलगाईको पछाडी लागेर पनि चुरे बाट जलाईध खोला हुँदै यस गा.वि.स. मा आएको हुन सक्ने सम्भावना देखिन्छ ।
यसका स्थाई समाधान के त ?
वन्यजन्तुको वसोवास क्षेत्र सुरक्षित राखी मानविय प्रवेश नियन्त्रित गर्नु तथा वन्यजन्तुको चोरी निकासी रोक्नका साथै सम्पूर्ण सरोकारवाला निकायहरु सक्रियताका साथ आफ्ना जिम्मेबारीहरु वहन गर्न सक्नु मात्रै यस समस्याको स्थाई सामाधान हुन सक्छ ।
अन्तमा मृत चितुवाको आत्माको चिर शान्तिको कामना सहित भबिष्यमा यस्तो अबस्था सिर्जना भएमा आवेगमा वन्यजन्तुलाई मार्नु भन्दा हामीलाई सम्पर्क गर्न आग्रह गर्दछौ साथै वन र वन्यजन्तु विनाको संसार हामी कल्पना पनि गर्न नसक्ने भएकोले भबिष्यमा यस्ता घटना नदोहो¥याउन समेत सम्बन्धित सबैमा विनम्र निबेदन गर्दछौ ।
सम्पर्कः
देव नारायण मण्डल
अध्यक्ष
मिथिला वाईल्डलाईफ ट्रष्ट
जनकपुरधाम–९, धनुषा
मोवाईल ः ९८१७६२९२२९
ईमेल ः dev@mwt.org.np
वेबसाईट ः www.mwt.org.np
