मानव र सर्पबीच करिब ७० लाख बर्षभन्दा बढी देखि जैविक सम्बन्ध रहेको छ भने अफ्रिका र यूरोपको गुफामा भेंटिएको तस्विरले करीब १०,००० बर्ष ईसापूर्व भन्दा पूराना र ईण्डस भैलि सिभिलाईजेसनमा करीब ३,००० बर्ष ईसापूर्व भन्दा पूराना धार्मिक र साँस्कृतिक सम्बन्ध रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ । प्राकृतिक आहाराको आधारमा यिनीहरुलाई सात प्रकारको समूहमा बिभाजन गर्न सकिन्छ ।
१. मुसा खाने सर्प (Rodent-eating snakes (Rodentivores)) यसभित्र धामिन जस्ता सर्पहरु पर्छन जसले खेतबारी र मानव वस्तिभित्र भएका मुसाको संख्या नियन्त्रण गरेर मानवलाई सघाएको हुन्छ ।
२. चराचुरुंगी, अन्डा, मुसा आदि खाने सर्प (Bird and Egg-eating snakes (Ornithophages & Oophages)) जसभित्र अण्डा खाने सर्प (Dasypeltis) रुख सर्पहरु पर्छन् । केही सर्पहरुमा लचिलो जौ र साना दाँतहरु भएकोले यिनीहरु सिँगो अण्डा नै निल्न सक्छन् ।
३. उभयचर वा साधारण भाषामा भ्यागुता खाने सर्प (Amphibian-eating snakes (Batrachophages)) जसभित्र पानी सर्पहरु र हरियो रुख सर्पहरु पर्छन् । यिनीहरु मुख्य रुपमा अत्यधिक बर्षा हुने र सिमसार क्षेत्रहरुमा बस्न रुचाउँछन् ।
४. माछा खाने सर्प (Fish-eating snakes (Piscivores)) जसभित्र समुन्द्री सर्पहरु र Tentacles सर्प जस्ता सर्पहरु पर्दछन् ।
५. सरीसृप खाने सर्प (Reptile-eating snakes (Ophiophages)) जसभित्र राजगोमन र ईण्डिगो सर्पजस्ता सर्पहरु पर्दछन् । यसभित्र पर्ने सर्पहरु प्रायः अर्का विषालु सर्पहरुको बिष बिरुद्ध प्रतिरोधक क्षमता विकास गरेका देखिन्छन् ।
६. कीरा-फट्यांग्रा खाने सर्प (Invertebrate-eating snakes (Insectivores)) जसभित्र वर्म सर्पहरु, अन्धो सर्पहरु र थ्रेड सर्पहरु पर्दछन् । प्रायः साना र माटो कोट्याउने (burrowing) सर्पहरु यसभित्र पर्दछन् ।
७. स्तनधारी जनावर खाने सर्प (Mammal-eaters Snakes (Large-prey specialists)) जसभित्र अजिंगर र एनाकोण्डा जस्ता सर्पहरु पर्दछन् जसले मृग, बाख्रा जस्ता जनावरहरुलाई सिंगो निल्न सक्छन् ।
प्राकृतिक रुपमा यसले वालीनाली क्षती पूर्याउने साना–साना किरा फट्यांग्रा र मुसाहरुको संख्या नियन्त्रण गरेर यसबाट मानव प्रजातीलाई हुने क्षती न्यूनीकरण गर्ने देखि आफै पनि केही चराहरु, स्तनधारी जनावर र मानवको आहारा भईदिएर जिवनचक्रमा शिकारी र शिकार दुबैको भूमीका निर्वाह गर्दछन् । यसरी बुझ्दा सर्पहरु पूर्ण रुपले मांसाहारी प्राणी भएकोले यिनीहरु बाँच्नका लागि आफ्ना आकार, बसोवास क्षेत्र र शिकार रणनितीको आधारमा पूर्णरुपमा साना देखी ठूला आकारका जिव जन्तुमा आश्रीत हुन्छन् र वनस्पतीसँग सम्बन्धित कुनै पनि प्रकारका आहारासँग पर सम्म यसको कुनै सम्बन्ध छैन ।
साँस्कृतिक रुपमा अति नै वैज्ञानिक मानिने मिथिला क्षेत्रमा नागपंचमी (जसलाई स्थानिय रुपमा बिशारा पूजा भनिन्छ) पर्वमा दूध र लावा सर्पको देवता विशारा बाबालाई अर्पन गर्ने चलन छ । धानलाई पहिला–पहिला माटोको भाँडोमा र अहिले फलामको ताबामा बालुवा तताएर त्यसभित्र भुटेर धान पड्केर आफै बाहिर निस्केको चामललाई लावा भनिन्छ । दूध–लावा अर्पन गर्ने भनिए पनि ताँत्रिक बिधीबाट लावामा मुसाको दुलोबाट निस्केको माटो र ठाडो फलेको सरसोको दानालाई हाथमा राखेर ५ देखी १० मिनेटसम्म मन्त्रोचारण गर्दै यो मिश्रणलाई मल्ने गरिन्छ । यसरी हाथमा मल्ने प्रक्रियामा मुसाको गन्ध मिसिएको माटो र सरसोबाट निस्केको तेल मिसिएर लावालाई धेरै नै सुगन्धित बनाऊँछ । यो प्रक्रिया साँझ तिर पूरा गरिन्छ र राती अलि चाँडै खाना खाएर सबै जना सुत्न गएको बेला घरको सबै भन्दा बृद्ध सदस्यले घर वरिपरि लावा छर्किनुहुन्छ साथै एउटा मुख फराकिलो भएको कचौरामा शुद्ध गाईको दुध अलग–अलग ठाऊँमा राख्ने चलन छ । यसरी प्राकृतिक रुपमा आहाराको लागि सर्पसँग कुनै सम्बन्ध नरहेको दूध र लावा विशारा बाबा (सर्पको देवता) लाई अर्पण गर्ने चलन पुस्तौ देखि चलिआएको छ ।
लाखौ बर्षको जैविक सम्बन्ध भएको नाताले सर्पको प्राकृतिक आहारा र वानीव्यहोरासँग प्रत्यक्ष जानकार रहेको मानवले सर्पको देवतालाई सर्पले खाँदै नखाने दूध र लावा अर्पण गरेको देखेर आश्चर्य लाग्नु र यसलाई हाम्रा पूर्वजद्वारा थोपरिएको एउटा अन्धविश्वास मान्नु स्वभाविक देखिन्छ । तर यो कुनै अन्धविश्वास नभएर मानव र सर्प बीचको सहअस्तित्वलाई स्विकारेर लाखौ बर्ष देखी सँगै बस्दै आईरहेका सर्पलाई बर्षाको मौसममा चारै तिर पानी भरेर उनीहरु आफ्नो दुलो भित्रबाट निस्केर नजिकै अग्लो ठाऊँमा मानव वस्ति वरिपरी ज्यान जोगाउन लुकेर बसिरहेको अवस्थामा आहारा पाउन सहज हुने वातावरण पनि निर्माण गर्ने र सोही अवसरमा यस मौसममा घर भित्र रहेर मानवलाई दुखः दिने साना–साना किरा–फट्यांग्रा, माउसुली, भ्यागुता र मूसा प्रजातीको संख्या नियन्त्रण गर्नका लागि वैज्ञानिक तरिकाले निर्माण भएको व्यवधान हो ।
साँस्कृतिक रुपमा अर्पन गर्ने तेल मिश्रीत लावा सर्पलाई नभएर मुसाको लागि राखिएको हुन्छ भने दूध कमिला र स–साना किराहरुलाई आकर्षण गर्ने तथा ती किराहरुलाई खान माउसुली र भ्यागुताहरुलाई आकर्षण हुनको लागि राखिन्छ । यसरी लावा र दूधका कारण बाहिर खुल्ला ठाऊँमा आउने माउसुली, भ्यागुतो र मूसाजस्ता जीवहरुलाई वरिपरि लुकेर बसेको सर्पहरु खान पाउन र मान्छे बस्ने कोठाभित्र नछिरुन भने आशा लुकेको हुन्छ । त्यसैले यो दूध र लावा घर वाहिर मात्रै छर्किनु पर्छ र घरभित्र होईन । २–३ दशक अघीसम्म घर बाहिर र दुलो बढी भएको खलिहान वा रुखहरुको नजिक मात्रै दूध–लावा अर्पन गर्ने चलन थियो । अहिले मान्छे बस्ने कोठा भित्र पनि छर्किन थालिएको देखिन्छ जून साँस्कृती हस्तान्तरणमा भएको भूलको रुपमा लिन सकिन्छ ।
शुद्ध र ताजा सरसोको तेलका साथै मुसाको दुलोभित्रको माटो मिसाईएको गन्धको तथा गाईको ताजा दूधबाट निस्केको गुलियो–खट्टो गन्धसँग बर्षाको मौसममा आद्र्र अवस्थामा एकआपसमा मिसीन जान्छन् । यसरी बनेको मिश्रीत गन्धले आकर्षण गरेर मुसाहरुलाई दुलोभित्र बाट निस्कन बाध्य पार्छ । मुसाहरुको प्राकृतिक आहारा र सम्भवतः मुसाले मन पराउने मुख्य आहाारा पनि भएकोले धान भुटेर बनेको चामल खान यिनीहरु धेरै रुचाउनु स्वभाविक हो । मूसा जातीका जनावरहरुमा गरिएको अध्ययनले पनि आद्र्र मौसममा उनीहरु कार्बोहाईड्रेट र प्रोटिनको मात्रा धेरै भएको खानेकुरा तिर धेरै नै आकर्षित हुने देखाएको छ । (प्रकाश, १९८८; बर्नेट, १९५८) ।
हाम्रो समाजमा पहिला देखी नै मुसा फँसाउन प्रयोग हुने पीँजडाभित्र तेल र अन्न मिलाएर राखेमा मुसालाई आकर्षण गर्ने मान्यताले पनि यस कथनलाई बल पुग्छ ।
यसरी बुझ्दा बिशारा पूजा मानव–सर्प सह–अस्तित्वको पर्वका प्रतिक हुन र दूध–लावा सर्पलाई खानको लागि होईन बरु सर्पलाई सहज तरिकाले खान मिल्ने गरी दुलो भित्र अथवा घरभित्र लुकेर बसेको भ्यागुता, माउसुली र मूसा जस्ता जीवहरुको संख्या नियन्त्रणका लागि अर्पन गरिने वैज्ञानिक पर्वको रुपमा मनाईंदै आएको पर्वको रूपमा रहेको अनुमान सहजै लगाउन सकिन्छ ।